Słowiańska Europa - Początki: Genetyczny duet I2 i G2a

Około 300 tysięcy lat temu w Afryce pojawił się na Ziemi pierwszy człowiek (człowiek współczesny, homo sapiens). Jego haplogrupę określono literą A, choć częściej stosuje się umowną nazwę Y-Adam. Około 70 tysięcy lat temu po raz pierwszy człowiek (identyfikowany już haplogrupą CT) opuszcza kontynent afrykański i wyrusza na wschód w kierunku Azji Południowo-Wschodniej. Około 48 tysięcy lat temu po raz kolejny następuje wyjście człowieka z Afryki (teraz identyfikowanego haplogrupą F) lecz tym razem w kierunku Blisko-Wschodnim. Naukowcy do dziś prowadzą spór którą drogą dotarł na Bliski Wschód: drogą południową wzdłuż brzegu Półwyspu Arabskiego i potem wzdłuż Zatoki Perskiej, czy drogą północną wzdłuż Morza Czerwonego bądź Nilu i dalej przez Półwysep Synajski. Tak czy inaczej, z haplogrupy F wydzieliły się haplogrupy G i HIJK, a z HIJK m.in. haplogrupa IJ. Około 45 tysięcy lat temu, drogą przez Anatolię, docierają do Europy pierwsi ludzie. Identyfikowani są oni haplogrupami CT, C, F i IJ.

I2 - Łowcy-zbieracze

Około 35 tysięcy lat temu z haplogrupy IJ wydzieliła się pierwsza rdzennie europejska haplogrupa I, z której około 28 tysięcy lat temu wyodrębniła się haplogrupa I2. Łowiecko-zbieracki tryb życia tej ludności, polegający na zdobywaniu pożywienia przez zbieranie jadalnych roślin i polowanie, bardzo sprzyjał jej migracji. Migracja w głąb kontynentu przebiegała najprawdopodobniej południem Europy w kierunku zachodnim, by wraz z przesuwającym się lądolodem, móc kierować się na północ Europy. Uwolnienie od lądolodu północnej strony Karpat pozwoliło na zasiedlanie tych ziem ludziom docierającym tu przez Bramę Morawską, przełęcze Karpat i Sudetów, jak również od zachodu Europy.

W europejskich kopalnych próbkach DNA haplogrupa I pojawia się po raz pierwszy w paleolicie (najstarszej i najdłuższej fazie epoki kamienia, trwającej do 8000 p.n.e.). Najstarszą próbkę odnaleziono we Włoszech i datuje na 34580-31210 r. p.n.e. Natomiast najstarszą kopalną próbkę, pochodną haplogrupy I2, odkryto w Szwajcarii w Grocie Bichon (przy granicy z Francją) i datuje się na 11820-11610 r. p.n.e. Z tamtego okresu w Europie odnajdywane są również próbki należące do starych haplogrup CT, C, F. W mezolicie (środkowej epoce kamienia trwającej w Europie od 8000 do 4800 p.n.e.) pochodne haplogrupy I2 odnajdywane są już w całej Europie, a haplogrupa I2 staje się haplogrupą dominującą.

G2a - Rolnicy

Gdy w Europie zadamawiała się haplogrupa I2, gdzieś pomiędzy Kaukazem a Lewantem (północny Irak, Iran, Syria) rozwijała się haplogrupa G. Mimo iż pojawiła się bardzo wcześnie (około 45 tysięcy lat temu, wydzielając się z haplogrupy F), jej rozwój i migracja zaczęły być widoczne stosunkowo późno, bo dopiero około 26 tys. p.n.e. Jej pobyt na górzystych terenach przez około 20 tysięcy lat dał czas na adaptację w trudnych warunkach, na próby uprawiania ziemi i hodowania zwierząt, a w rezultacie na stworzenie podstaw pod rolnictwo. Górzysty obszar tzw. Żyznego Półksiężyca, zamieszkiwany przez ludność tej haplogrupy, okazał się jednak niewystarczająco żyzny i w końcu zmusił ludność do poszukiwania lepszych ziem pod uprawę. Wtedy to z haplogrupy G wydzieliły się dwie haplogrupy: G1 i G2. Ludność haplogrupy G1 zaczęła migrować na wschód poza obszar Żyznego Półksiężyca przez góry Zagros do obecnego Iranu, by później ruszyć w stronę dzisiejszego Kazachstanu i zachodnich Indii. G2 natomiast ruszyła na północ w stronę Kaukazu na tereny dzisiejszej Armenii oraz na zachód przez Anatolię (dzisiejsza Turcja) w kierunku Europy. W czasie podróży z G2 wydzieliły się kolejne haplogrupy G2a i G2b, z czego pierwsza kontynuowała swą podróż do Europy, druga zaś pozostała na Bliskim Wschodzie.

Najstarszą próbkę G2a odnaleziono w Anatolii, w tureckiej miejscowości Boncuklu zlokalizowanej niecałe 10 km od słynnego i o tysiąc lat młodszego Çatalhöyük (jednej z największych osad neolitycznych na świecie). Kopalna próbka datowana jest na 8300 p.n.e. Warto również wspomnieć, że na drodze do Boncuklu/Çatalhöyük znajduje się o dwa tysiące lat starsze równie słynne Göbekli Tepe (uznawane przez jednych naukowców za najstarszą na świecie świątynię, przez innych za obserwatorium astronomiczne). Opierając się na pracy Zuzany Hofmanovej "Early farmers from across Europe directly descended from Neolithic Aegeans" z 2016 r., grupy osiadłych rolników z północno-zachodniej Anatolii z miejscowości takich jak Barcin (brzmi zadziwiająco swojsko), Mentese, Aktopraklik, Cukurici, Ulucak, kórych datowanie radiowęglowe wskazuje na lata 6600-6500 p.n.e. przez kolejne kilkaset lat nie rozprzestrzenili się ani na północ ani na zachód, do Europy. Obecnie nauka wskazuje, że pierwsi anatolijscy rolnicy pojawiają się w Europie nie wcześniej niż w 6200 p.n.e. Najstarsza europejska kopalna próbka, pochodna G2a, pochodzi z Bułgarii i datowana jest na 6000-5900 r. p.n.e.

Genetyczny duet

I tu pojawia się bardzo interesująca praca naukowców reprezentujących cztery różne brytyjskie wyższe uczelnie z 2016 roku "Dental calculus reveals Mesolithic foragers in the Balkans consumed domesticated plant foods", w której stwierdzają, że od 6600 r. p.n.e. jeżeli nie wcześniej, w dolinie Dunaju i na Bałkanach, tamtejsi łowcy-zbieracze jedli uprawiane przez siebie zboża, dostępne w całej południowo wschodniej Europie. Znaczy to mniej więcej tyle, że w południowo-wschodniej Europie, w mezolicie reprezentowanym tam ludnością haplogrupy I2, rolnictwo pojawiło się niezależnie od przybyłych prawie pół tysiąca lat później pierwszych rolników z Anatolii (G2a). Badania prowadzone były na stanowiskach w miejscowściach Vlasac i Lepenski Vir w Serbii. Warto zaznaczyć, że Lepenski Vir w następującym poźniej neolicie należał do kultury Starčevo (którą lingwista prof. Mario Alineli wskazywał jako kulturę związaną z Prasłowianami).

Zetknięcie się rolników bałkańskich z rolnikami anatolijskimi i wymiana wieloletnich doświadczeń w konsekwencji zaowocowały czymś co znane jest dziś pod nazwą rewolucji neolitycznej. Uprawa roli i hodowla zwierząt wiązała się z naturalnym osiedlaniem się ludności. Stacjonarny tryb życia skutkował powiększeniem się populacji rolników G2a, by w VI tysiącleciu zacząć liczebnie dorównywać populacji łowców-zbieraczy I2. Badane próbki kopalnego DNA z okresu neolitu wskazują na 43% próbek z haplogrupą G2a i 43% z haplogrupą I2 (Eupedia).

Współegzystowanie i asymilacja ludności haplogrup I2 i G2a wpłynęły na wytworzenie się na Bałkanach nowej kultury archeologicznej Starčevo (w której liczba kopalnych próbek z haplogrupą G2a nawet przewyższyła ilość próbek z haplogrupą I2). Kultura Starčevo kontynuowana jest następnie przez kulturę Vinča (słynną m.in. z najstarszego w Europie warsztatu metalurgii miedzianej jak również z widocznych na znaleziskach archeologicznych znaków i symboli, które paleolingwista prof. Radivoje Pešić dowodzi, że tworzą najstarszy system piśmienniczy na świecie).

Pierwsi osadnicy

Około 5600 r. p.n.e. bałkańscy rolnicy kultur Starčevo i Vinča migrują na północ, by przekraczając Bramę Morawską, wkroczyć na tereny obecnej Polski. Ludność tę utożsamia sią z neolityczną archeologiczną Kulturą Ceramiki Wstęgowej Rytej (KCWR). Od tego czasu w polskich wykopaliskach archeologicznych bardzo wyraźnie widać powstawanie osad, pojawianie się glinianych garnków (koniecznych do składowania wyprodukowanej żywności). Nasi przodkowie jako pierwsi na swiecie produkują sery (ok. 5500 p.n.e., Kujawy) i jako pierwsi w Europie uprawiają żyto (ok. 5000 p.n.e., Dzielnica koło Opola). Szlak pierwszego zasiedlania obecnych ziem Polski ludnością znad Dunaju przebiegał wzdłuż Wisły. Drogę znaczyły neolityczne osady oraz towarzyszące im głownie całopalne pochówki. Jedyne na świecie neolityczne cmentarzysko Kultury Ceramiki Wstęgowej Rytej, na którym 100% pochówków było całopalnych znajduje się w Modlniczce koło Krakowa. Idąc wzdłuż Wisły, czym dalej na północ, dostrzegalne jest coraz mniej całopalenia i pojawiające się coraz częściej pochówki szkieletowe.

Rys.1 Zasiedlenie ziem Polski w VI i V tysiącleciu p.n.e. (kolor niebieski - szlak KCWR wzdłuż Wisły, kolor czerwony - szlak KL wzdłuż Odry)

Druga fala osadnictwa na tereny obecnej Polski napłynęła około 5000 p.n.e. z Panonii i związana jest z Kulturą Lendzielską (KL). Budowano wtedy wielkie neolityczne drewniano-ziemne konstrukcje nazywane Rondelami. W Kotlinie Panońskiej, na terenie Węgier, odryto takich pięć. Idąc dalej na północ, około dwudziestu takich rondeli odkryto na terenach Słowacji. Ich rozmieszczenie przypomina aglomerację miejską, z której kontynuowana jest wyprawa na północ. W czasie wędrówki po zachodniej stronie rzeki Morawy pojawia się kolejne skupisko takich rondeli (na terenie Czech jest ich osiem). Idąc wzdłuż Morawy i kontynuując od źródeł Odry, wyprawa przekracza Bramę Morawską, by zająć urodzajne ziemie na połnoc od Krapat. Od tego momentu cała wyprawa wygląda na bardzo dobrze zorganizowaną i przebiega już tylko wzdłuż drugiej największej z polskich rzek, Odry. Drogę znaczą oczywiście lendzielskie rondele. (Więcej szczegółów dotyczących rondeli na terenie Polski w artykule: Siódmy rondel.) Trudno nie pokusić się o porównanie wyprawy do legendy o Lechu i Czechu. Nawiasem mówiąc, w czeskiej Kronice Dalimila, czy w Kronice Długosza, trzeciego brata, Rusa w legendzie nie było.

Nasi przodkowie w pojawiającej się na naszych ziemiach kolejnej Kulturze Pucharów Lejkowatych, kontynuując zapoczątkowaną dwa tysiące lat wcześniej gospodarkę rolną, jako pierwsi w Europie i najprawdopodobniej pierwsi w świecie korzystają już z czterokołowych wozów ciągniętych przez woły (ok. 3700 r. p.n.e., Bronocice). Wozy te tysiąc lat później posłużą do powstania starożytnych dwukołowych rydwanów w Kulturze Sintaszta za Uralem. Od około 3500 r. p.n.e. na naszych ziemiach rozpoznawana jest nasza rodzima Kultura Amfor Kulistych.

Na terenach Polski z okresu kultur naddunajskich w miejscowości Kierzkowo odkryto 6 kopalnych próbek DNA łączonych z Kulturą Amfor Kulistych. Cztery z nich były pochodnymi haplogrupy I2. Nie odnaleziono jeszcze próbek G2a z tamtego okresu. Były jednak prowadzone badania autosomalnego DNA, które pozwoliły stwierdzić, że ludność w zdecydowanej większości należała do istniejących w tym czasie kultur rolniczych. Co może sugerować obecność G2a we wcześniejszych pokoleniach badanej ludności.

R1a

W czasie, gdy na ziemiach obecnej Polski (a także daleko na wschód i zachód od jej obecnych granic) rozprzestrzenia się Kultura Amfor Kulistych, w badaniach archeologicznych na tym samym terenie pojawia się nowa Kultura Ceramiki Sznurowej utożsamiana z przybyłą ze wschodu, znad Bajkału, nową ludnością z haplogrupą R1a. Być może wcześniej ludność tej haplogrupy dołączyła do G2a (migrując południem Morza Czarnego) oraz do I2 (dołączając do niej na Bałkanach), ale na dzień dzisiejszy, na południe od Karpat, kopalnych próbek DNA z R1a z tamtego okresu wziąż jednak brak.