Kultura Amfor Kulistych i Pra-Polska

Gdy Kultura Pucharów Lejkowatych (KPL) rozszerzała swój zasięg zajmując środkową Europę, w jej centrum, na Kujawach około 3700 r. p.n.e. zaczyna tworzyć się nowa Kultura Amfor Kulistych (KAK). Gliniane garnki (od których kształtu przyjęło się nazywać tworzącą się kulturę) stały się głównym wyznacznikiem jej zasięgu. KAK rozwijała się i poszerzała swój obszar w trzech etapach tworząc tzw. Grupę Centralną (Polską), Grupę Zachodnią i Grupę Wschodnią.

Grupa Centralna (ok. 3700 – 2000 r. p.n.e.)

Pierwsze ślady KAK pochodzą z terenów centralnej Polski, z Kujaw. Wyniki badań archeologicznych określają jej początki około roku 3700 p.n.e. Jej etap „pre-amforowy” to nawet rok około 3900 p.n.e. (stanowisko 13 w Kruszy Zamkowej, Kujawy). W przeciągu kilkuset lat Grupa Centralna KAK wkomponowuje się w obszar KPL i zajmuje mniej więcej tereny dzisiejszej Polski (Rys.1). W tym obszarze kultura ta trwała najdłużej, bo aż do około roku 2000 p.n.e.

Rys.1 Grupa Centralna KAK wpisana w mapę obszaru KPL (kolor czerwony - KPL, kolor pomarańczowy - Grupa Centralna KAK, kolor biały - Kujawy)

W badaniach archeologicznych widać wyraźny wpływ Kultury Pucharów Lejkowatych na KAK. Widać tu podobną technologię obróbki kamienia, analogiczne formy amfor, ich ornamentyka. Pochówki często są lokalizowane w tych samych miejscach co cmentarzyska KPL (czasem nawet wkopywane w nasypy grobowców KPL). Przetrwała tu także tradycja samej konstrukcji grobów megalitycznych wyrażana występowaniem różnych konstrukcji kamiennych (groby korytarzowe, skrzynkowe, w obstawach kamiennych lub przykryte brukami) przykrytych ziemnym nasypem.

W jednym z takich grobów, w miejscowości Rębków-Parcele, na glinianym naczyniu odnaleziony został najstarszy na ziemiach Polski symbol swastyki. Swastyka nazywana też swargą, jest symbolem religijnym obecnym w większości kultur i religii świata. Ta z Rębkowa pochodzi z około 3500 roku p.n.e. W epoce kamienia symbol ten pojawił się znacznie wcześniej, bo już kilkanaście tysięcy lat temu. Słowo „swastyka” wywodzi się z sanskrytu (svastika/svastikah) i oznacza „przynoszący szczęście”. Znienawidzona od czasów hitlerowskich Niemiec z trudem odzyskuje swoje pierwotne znaczenie.

Bałtycki bursztyn z Niedźwiedziówki

W czasie rozprzestrzeniania się Kultury Amfor Kulistych, na północy, nad brzegiem Bałtyku oraz na Żuławach Wiślanych ludność, poza rybołówstwem, hodowlą i polowaniem na foki, zajmuje się również bursztyniarstwem. Gdy przybywały tu grupy pierwszych rolników nie wykazywały one żadnego zainteresowania bursztynem (na ich obszarze wyjściowym bursztyn był surowcem nieznanym), a wykorzystywanie zbieranego na wybrzeżu kruszcu miało charakter lokalny. Dopiero około połowy IV tysiąclecia p.n.e. za sprawą pojawiającej się na tych terenach ludności KAK popularność bursztynu gwałtownie wzrosła. Grupy ludności KAK z regionów bursztynowych osiągnęły wysoki poziom specjalizacji grupowej w zakresie pozyskiwania i obróbki kruszcu. We wsi Niedźwiedziówka, na obszarze o powierzchni 1 km2 powstało prawie tysiąc pracowni bursztyniarskich tworząc tym samym najstarszy i największy na świecie ośrodek przetwórstwa bursztynu. Rosnący popyt na bursztyn wśród ludności spoza stref jego występowania wzmocnił komunikację między regionami. Ozdoby bursztynowe pojawiają się w zespołach grobowych zarówno KAK jak i trwającej jeszcze KPL. Docierają także na południe w okolice Sandomierza, gdzie dominuje lokalna kultura Złocka kształtowana pod wpływem KPL, KAK i następującej później Kultury Ceramiki Sznurowej (KCSZ). Eksploatowanie bursztynu przez ludności wspomnianych kultur (KPL, KAK i KCSZ) pozwoliło na wypracowanie i powstanie na wybrzeżu lokalnej kultury Rzucewskiej, której ludność kontrolowała bogaty w bursztyn pas wybrzeża i prowadziła dalekosiężną jego wymianę. Bursztyn bałtycki zaczął docierać także na południową stronę Karpat.

Rys.2 Kultura Rzucewska i Kultura Złocka w odniesieniu do linii Wisły

Kujawy staną się wkrótce centrum dystrybucji bursztynu pochodzącego z Żuław Wiślanych i Bałtyckiego Wybrzeża. W ten sposób pod koniec III tysiąclecia p.n.e. krystalizuje się początek starożytnego szlaku bursztynowego, który w niedalekiej przyszłości będzie biegł daleko na południe (najprawdopodobniej wzdłuż Wisły), nad Adriatyk, docierając do starożytnych Myken (dokładnie takie same ozdoby jak w Niedźwiedziówce odnaleziono w grobach królewskich kultury mykeńskiej). W okolicach Sandomierza szlak bursztynowy będzie się rozgałęział tworząc wschodnią alternatywę: Wisłą, Sanem i Dniestrem aż nad Morze Czarne. Gdy nastanie epoka brązu o bursztynie zapomni się na prawie dwa tysiące lat, by w erze Cesarstwa Rzymskiego przyszła druga fala jego powodzenia.

W okolicach Sandomierza, w Krzemionkach Opatowskich w dalszym ciągu eksploatowane są kopalnie krzemienia pasiastego. Krzemień dociera stąd na Kujawy. Sandomierz staje się głównym punktem kontaktowym z północno-wschodnią stroną Karpat.

Grupa Zachodnia (ok. 3200 – 2600 r. p.n.e.)

W ciągu kolejnych lat KAK rozszerzyła swój zasięg na zachód sięgając dawnej granicy kultury KPL położonej w dorzeczu Łaby. Nie dotarła jednak na półwysep Jutlandzki (Rys.3).

Rys. 3 Grupa Centralna i Zachodnia wpisane w mapę obszaru KPL (kolor czerwony - KPL, kolor pomarańczowy - Grupa Centralna i Zachodnia, kolor biały - Kujawy)

Może to wynikać z faktu, że ludność KPL na półwyspie, wywodząca się z kultury Ertebølle, mimo podobieństwa w wyglądzie garnków, mogła się znacznie różnić od ludności z pozostałych obszarów KPL. Warto tu wspomnieć, że obszar dorzecza Łaby zajmowany był przez ludność KPL (która reprezentowała następujące po sobie kultury Ceramiki Wstęgowej Rytej (KCWR) i Kultury Lendzielskiej (KL), czyli przez ludność wywodzącą się z tego samego pnia kulturowego co ludność obszaru centralnej Polski. Ludność kultury Ertebølle do nich nie należała (mogła się różnić zarówno językowo jak i genetycznie). To w praktyce powstrzymało „pochód” KAK na północ, jednocześnie pozwalając na szybką ekspansję KAK na zachód, ugruntowując zachodnią granicę KPL (już w postaci Kultury Amfor Kulistych).

W obszarze grupy zachodniej pozostały rzeki Łaba i Odra. W okolicach ujścia Odry (niecałe 100 km na zachód) w epoce brązu będzie miała miejsce największa bitwa starożytnej Europy (nad rzeką Tollense). Nie wykluczone, że przyczyną było utrzymanie kontroli ujścia rzeki, którą to rzeką mogła być spławiana wydobywana w Sudetach, cyna (niedłączny składnik brązu). Na Rugii wydobywany jest krzemień, który dociera także na Kujawy.

Grupa Wschodnia (ok. 2950 – 2350 r. p.n.e.)

W kolejnym etapie następuje ekspansja kultury w kierunku południowo-wschodnim (Rys.4).

Rys. 4 Grupa Zachodnia, Centralna i Wschodnia wpisane w mapę obszaru KPL (kolor czerwony - KPL, kolor pomarańczowy - Grupy KAK, kolor biały - Kujawy)

Około roku 2900 p.n.e. KAK rozprzestrzeniając się na wschód przez tzw. Bramę Przemyską, w górę rzeki San aż do źródeł rzek Prut i Seret obejmuje obszar północno-wschodnich Karpat, tj. obszar zajmowany w dużej mierze przez Kulturę Trypolską (Cucuteni-Tripolie). Zajmuje jednocześnie tereny Wołynia i Podola.

Północno-wschodnie Karpaty: Kultury Criș, Wstęgowa i Trypolska

Gdy w VII tysiącleciu p.n.e. na obszarze Kotliny Karpackiej rozwijała się Kultura Starčevo, grupy tej ludności zajmujące obszar Transylwanii (wschodnia część Kotliny) wyruszyły w kierunku północno-wschodnim. Wykorzystując górskie przełęcze, przedostały się na północną stronę Karpat, na tereny leżące w sąsiedztwie rzek Seret i Prut. Część ludności dotarła tam z delty Dunaju. Ludność ta tworzyła rolniczą Kulturę Criș, która w publikacjach często przedstawiana jest jako wschodnie rozszerzenie kultury Starčevo (kultura Starčevo-Körös-Criș). Kultura ta zajmując tereny wzdłuż rzek Seret i Prut zbliżyła się po wschodniej stronie do rzeki Dniestr. Kultura Criș rozwijała się u północno-wschodniego podnóża Karpat w latach 5800-5100 p.n.e.

Rys. 5 Kultura Starčevo-Körös-Criș. Wschodnia część tego obszaru należała do kultury Criș

Około 5500 p.n.e. grupy rolniczej ludności Kotliny Karpackiej, jako przedstawiciele kultury Ceramiki Wstęgowej (następca kultur Starčevo, a potem Vinca), wyruszyły na północ przez Bramę Morawską zasiedlać tereny dzisiejszej Polski. Kierując się wzdłuż Wisły dotarły aż na Kujawy. Ale nie tylko. Część ludności skierowała się na południowy-wschód i idąc północną stroną Karpat wzdłuż prawego dopływu Wisły, tj. rzeką San, dotarła na tereny zajęte przez kulturę Criș, z czasem zastępując ją tam całkowicie.

Rys. 6 KCWR i Kultura Criș – wschodnia część kultury Starčevo-Körös-Criș

Rozprzestrzenienie się kultury Ceramiki Wstęgowej na kulturę Criș było ułatwione brakiem bariery geograficznej (istniało przejście przez Bramę Przemyską) oraz brakiem bariery językowej (obie kultury wywodziły się z tego samego źródła tj. z kultury Starčevo-Körös-Criș). Genetycznie te kultury również były podobne.

W czasie gdy na terenach dzisiejszej Polski tworzyła się kultura Pucharów Lejkowatych (czytaj tu: KPL i narodziny Pra-Polski), kultura Criș (a później na tym obszarze Kultura Ceramiki Wstęgowej) przekształciła się w nową kulturę Cucuteni-Tripolie. Kultura ta rozszerzyła swój zasięg na wschód tym razem przekraczając już Dniestr i zatrzymując się po wschodniej stronie rzeki Dniepr.

Rys. 7 Kultura Criș, Ceramiki Wstęgowej i Cucuteni-Trypolie

Po północno-zachodniej stronie kultura Cucuteni-Tripolie sąsiadowała z Kulturą Pucharów Lejkowatych.

Rys. 8. Kultura Cucuteni-Trypolie w sąsiedztwie Kultury Pucharów Lejkowatych i ich wspólne podłoże rolnicze kultury Ceramiki Wstęgowej

Podobnie jak było to w przypadku zetknięcia się kultur Ceramiki Wstęgowej z kulturą Criș, między kulturą Amfor Kulistych a Cucuteni-Tripolie nie było bariery geograficznej (Brama Przemyska) i najprawdopodobniej wciąż nie było bariery językowej; ludność kultury Amfor Kulistych (a wcześniej KPL) i ludność kultury Cucuteni-Trypolie wywodziły się z tego samego pnia kulturowego tj. kultury Starčevo-Körös-Criș i najprawdopodobniej wciąż jeszcze mówiły tym samym bądź podobnym językiem. Ta ułatwiona komunikacja pozwoliła na ekspansję KAK w kierunku południowo-wschodnim oraz na utrzymanie jednolitości kulturowej.

Regiony nie żyją w izolacji i utrzymują kontakty między sobą. Na terenie Kujaw można odnaleźć ceramikę o charakterystyce kultury Trypolskiej. Istnieje szlak wodny biegnący od Bałtyku, Wisłą i Dniestrem nad Morze Czarne. KAK nie sięgnęła jednak brzegów Morza Czarnego (jej zasięg zatrzymał się niewiele ponad 100 km od jego brzegów), ale również ten brzeg był pod jej wpływem. KAK sięgnęła brzegu Dniepru, co stworzyło alternatywny szlak między Bałtykiem a Morzem Czarnym włączając rzekę Bug i właśnie Dniepr. Wyroby z bałtyckiego bursztynu, docierają do zbiegu Wisły i Sanu (kultura Złocka), skąd pojawiają się dalej na Lubelszczyźnie i Wołyniu. Na tereny Grupy Centralnej wciąż dociera krzemień z Wołynia.

Rys. 9. Grupa Wschodnia KAK zajęła duży obszar należący do kultury Cucuteni-Trypolie, zajmując jednocześnie Wołyń i Podole

Genetyka

Haplogrupa I2 i G2a

Patrząc na migracje ludności z Kotliny Karpackiej zarówno przez przełęcze Karpat (kultura Criș), Bramę Morawską (KCWR, KL) czy brzegiem Morza Czarnego mówimy wciąż o kulturach wywodzących się z tego samego pnia kulturowego, z tego samego źródła, tj. z kultury Starčevo-Körös-Criș. Może to oznaczać, że ludność KAK jako ich kontynuatorka powinna być dość jednolita pod względem zarówno genetycznym jak i językowym.

W próbkach kopalnego DNA kultury Starčevo-Körös-Criș pojawia się podobna ilość próbek z haplogrupą I2 oraz G2a. W następującej po niej kulturze Vinca zależności są podobne. W zachodnich obszarach Ceramiki Wstęgowej również dominują próbki z I2 i G2a. W kulturze Lendzielskiej, jako kontynuatorce KCWR na ziemiach Polski również widoczne są próbki I2 i G2a (miejscowości: Osłonki, Konary). W kulturze Cucuteni-Tripolie jest nie inaczej: dominują próbki zarówno I2 jak i G2a (próbek z G2a jest nawet więcej). W badanych próbkach Y-DNA z obszaru KAK na terenie obecnej Polski widać jedynie przedstawicieli z haplogrupą I2 (podobnie miała się rzecz z KPL). Jak dotychczas nie odnaleziono tu ani jednej próbki z G2a z tamtego okresu. Jednak w badaniach autosomalnego DNA KAK („A genomic Neolithic time transect of hunter-farmer admixture in central Poland”, 2018) widać zdecydowanie dwa równoważne komponenty: łowców-zbieraczy (w męskich próbkach kopalnego DNA reprezentowanych przez haplogrupę I2) jak i rolników (w Y-DNA reprezentowany najczęściej haplogrupą G2a), więc bardzo dziwi brak szczątków ludzi z haplogrupą G2a (skoro autosomalne DNA wskazuje na ich obecność). Ewidentnie mężczyźni z I2 zdominowali populację KAK w rejonie (np. biorąc sobie za żony kobiety, których przodkowie mieli rodowód rolniczy, ojcowie byli nosicielami haplogrupy G2a).

W badaniach archeologicznych KCWR na terenach Polski pojawiają się cmentarze z pochówkami ciałopalnymi. W okolicach Krakowa, w Modlniczce odnaleziono cmentarzysko z tamtego okresu ze 100% ciałopalnych pochówków. W kulturze Pucharów Lejkowatych również spotyka się ciałopalenie (ale już nie tak częste jak w KCWR). Podobnie jest w Kulturze Amfor Kulistych. Obecność komponentu rolniczego w próbkach DNA zarówno KPL jak i KAK oraz jednoczesny brak odnalezionych pochówków ludności z G2a sugeruje, że najprawdopodobniej to właśnie ta ludność (z haplogrupą G2a) mogła być poddawana kremacji.

Haplogrupa R1a

Co ciekawsze na terenie Polski z okresu Kultury Amfor Kulistych jak i wcześniejszej Kultury Pucharów Lejkowatych wciąż widoczny jest brak szczątków ludności z haplogrupą R1a uważanej za haplogrupę słowiańską. W autosomalnym DNA wspomnianych kultur komponent ludności epoki metali (w Y-DNA reprezentowany głównie przez ludność haplogrupy R1a lub R1b) również nie jest widoczny („A genomic Neolithic time transect of hunter-farmer admixture in central Poland”, 2018, „The genomic history of Southeastern Europe”, 2017). To pozwala wyciągnąć podobne wnioski jak miało to miejsce w Kulturze Pucharów Lejkowatych, tj. że przy posiadanych obecnie próbkach starożytnego DNA widać, że Prasłowiańszczyznę tworzyła głownie ludność o haplogrupach I2 i G2a, natomiast R1a pojawiło się później wraz z pojawieniem się na naszych ziemiach Kultury Ceramiki Sznurowej, tworząc wraz z I2 i G2a genetyczną podstawę przyszłej wspólnej kultury Słowian - tworząc Słowiańszczyznę.

Podobnie jak było to w przypadku Kultury Pucharów Lejkowatych, w Kulturze Amfor Kulistych mówimy o ludności, która wciąż posługuje się tym samym językiem i która jest jednolita pod względem genetycznym (haplogrupy I2 i G2a). Mówimy tu o łatwości komunikacji nie tylko werbalnej, ale i fizycznej: o zintensyfikowanej komunikacji między północą obszaru kultury (Bałtyk, Kultura Rzucewska) a jej południem (Kultura Złocka, Sandomierz), o komunikacji z Wołyniem czy pobrzeżem Morza Czarnego. Być może do przewozu towaru wciąż wykorzystywane są znane z KPL czterokołowe wozy. Podobnie może mieć się rzecz z drewnianymi łodziami (dłubankami) również znanymi z KPL. Wciąż eksploatowane są największe w Europie kopalnie krzemienia, którym towarzyszy największe na świecie przetwórstwo bursztynu. Widać również, że obok Kujaw wyrasta na południu drugi poważny ośrodek (Kultura Złocka; Złota, Sandomierz), który współpracując z Kujawami staje się jednocześnie centum kontaktów z południowo-wschodnim regionem KAK. Utrzymana jest ciągłość genetyczna ludności począwszy od naddunajskiej kultury Starčevo-Körös-Criș. Krystalizują się kulturowe granice przyszłej Polski.

* * *